Нєдавно зме означели даскельо ювилеї у образованю по руски. На шветочней преслави у Руским Керестуре Ирини Папуґа уручене Припознанє за длугорочне упарте закладанє за ученє, чуванє и пестованє руского язика од найнїзшого по найвисши ступень у образованю хтори нєшка маме. Давно у сали нє було чуц таки длуги и моцни аплауз. Нє чудне, бо кед дахто у спомнутей обласци од себе шицко цо могол дал, вец то була и Папуґова.
РС Як ви тото припознанє дожили, гоч ше зна же сце вецей раз наградзени за велї дружтвени активносци, а праве ше ви закладали же би ше анґажман людзох у образованю припозналo…
– Мило ми же Национални совит Руснацох на таки шветочни способ означел 270-рочнїцу образованя по руски у Руским Керестуре. Барз сом ше нєсподзивала Припознаню и дзекуєм же ми го предсидатель Йоаким Рац придал. Обчековала сом же ище дахто достанє, бо єст велїх хтори заслужни за розвой и унапредзенє руского образованя – гвари Папуґова хтора давно наглас бешедовала же без школства зоз наставу на мацеринским язику т.є. просвитно-образовних установох (починаюци од дзецинских заградкох), Руснаци нє годни напредовац. И сама робела з дзецми у заградки, познєйше ше анґажовала кед требало унапредзиц педаґоґийну роботу у заградкох, кед требало зачувац руске оддзелєнє, а окреме теди кед ше требало бориц за оддзелєня за наймлаших котри буду учиц язик, нашo обичаї, културу…
РС Яке сце мали сотруднїцтво з виховательками, а яке з тима цо одлучовали о даєдним з важних питаньох кед слово о образованю при наймладших?
– Вше сом мала красне сотруднїцтво, насампредз зоз Марию Марчу Чаканову, теди совитнїком за руски язик у Педаґоґийним заводзе Войводини и Дюром Варґом зоз Дружтва за руски язик, литературу и културу. Обновели зме 70-рокох роботу Активу наставнїкох руского язика и основали Актив вихователькох руского язика у Руским Керестуре. То були, а и тераз су, рамики орґанизованих активносцох Дружтва на планє унапредзованя шицких ступньох воспитаня и образованя по руски у наших штредкох. Зоз виховательками крашнє сотрудзовац, а тиж и зоз компетентнима у тей обласци, ша аж зме зоз др Меланию Микеш и др Милку Андрич и до Закона о предшколским воспитаню и образованю предложели же би попри порядней воспитно-образовней роботи на мацеринским язику за дзеци предшколскго возросту могло орґанизовац и виборни активносци на язикох националних меншинох (раз до тижня по 1-2 годзини), цо и прилапене. Роками зме тоти активносци отримовали у рамикох Предшколских установох у Новим Садзе, Вербаше, Кули. Шицки програмни активносци у Дружтве за руски язик, литературу и културу окончую добродзечнє. Дружтво ше намагало и у рамикох видавательней дїялносци потримовац предшколски активносци, та так видати вецей сликовнїци за дзеци и публикациї за виховательки.
РС Пред вецей як пол вика сце бешедовали зоз скупштинскей лавки и теди сце були єдна у ланцу наших людзох хтори робели на тим же би ше у Руским Керестуре отворело Ґимназию на руским язику. Теди у Войводини лєм руска народносц нє мала штредню школу, та анї факултет. Знали сце цо значи мац штредню школу. Чи ше вашо тедишнє видзенє о капчи медзи основним и високим школством по руски витворело?
– Було то 1969. року, кед сом як посланїк Просвитно-културней ради Скуштини Войводини надпомла компетентним же лєм руска народносц нє ма штредню школу, та анї факултет. Предкладанє прилапене и по септембер 1970. року шицко зробене же би I класа ґинамзиї по руски, як видвоєне оддзелєнє Ґимназиї зоз Вербасу почало зоз роботу у Руским Керестуре.
Требало вельо зробиц за таки кратки час: анкетовац школярох (и їх родичох) по наших местох, принєсц наставни план и програму, обезпечиц наставни кадер, учебнїк, интернатске змесценє за школярох зоз руских штредкох итд. Познєйше, 80-рокох законски предписаня и у АПВ и Републики Сербиї оможлївели же би основношколске и штреднє образованє по руски було обєдинєне. Так то тирва и по терашнї роки, та у Руским Керестуре иснує Основна и штредня школа зоз домом школярох „Петро Кузмяк”, односно Ґимназия на руским и сербским наставним язику, а тих рокох на штреднїм ступню иснує и туристично-готелиєрски напрям.
Зоз финасийну потримовку Покраїни и Општини Кула вибудовани 1977. року нови терашнї сучасни школски будинок. Же би ше о тим знало и зачувало податки и памятки 2000. року сом написала двоязичну кнїжку Русинска гимназија/Руска ґимназия, чийо виданє обновене 2022. року.
Капча медзи основним и високим школством по руски, як подполна вертикала образованя по руски витворена кед 70-рокох почал робиц Лекторат за руски язик на Филозофским факултету у Новим Садзе, а окреме кед 1982. року основана Студийна ґрупа за руски язик, хтора преросла до Катедри за руски язик и литературу (тераз то Одсек за русинистику). Катедру за руски язик закончовали, а и тераз закончую, професоре руского язика и литератури хтори маю фахову приготовку за отримованє годзинох руского язика и у порядней и у виборней настави. Без нїх би руске школство нє могло исновац.
РС Тото же ше нєшка руски язик факултативно учи по велїх школох, нє лєм у Новим Садзе, алє и по других наших местох, заслужни праве Ви. Перше сце дуркали на дзвери тим цо верификовали руски язик як виборни предмет зоз елементами националней култури, а вец сце з учительками уходзели до школох. Роки преходзели. Нашо школяре каждого року одходза на змаганя. Велїм з нїх то велька помоц при упису до жаданей стреднєй школи…
– Кед сом 90-рокох робела у КПЗ Войводини, окрем руского язика порушоване ученє и других язикох националних меншинох: ромски, українски, горватски, македонски, болгарски, бунєвацки…, на чим ше окреме анґажовал Координацийни одбор дружтвох за язики, литературу и културу, чий Дружтво за руски язик, литературу и културу член од 1974. року (2024. року будзе означена 50-рочнїца КОО). Теди и ми зоз Дружтва порушовали подобни активносци у наших штредкох. У дзепоєдних местох зме обновели ученє, у дзепоєних преширели, а у даєдних по першираз основали. Кед зме 1994. року у двох Основних школох Општини Шид обновели виборну наставу по руски, у Бачинцох зме основали Стретнуца руских школох (нарок будзе 30 роки од снованя). Стретнуца отримовани у школох зоз порядну и виборну наставу по руски.
У Календаре Министерства просвити Републики Сербиї Дружтво за руски язик од 2000. року орґанизатор змаганя з руского язика и язичне култури у рамикох хторого ше за школярох од V-VIII класу отримую школски змаганя и Медзиокружне, а потим за школярох VII-VIII класи и Републичне. Пре орґанизацийни можлївосци змаганє ше отримує у ОШ у Руским Керестуре, Коцуре и Дюрдьове. На нїм участвую и школяре зоз порядней и зоз виборней настави, хтори посцигую замерковани резултати.
РС Децениї прешли од початкох тей файти настави, цо ше пременєло, а цо исте остало? Цо думаце, у яких рукох нашо дзеци кед слово о пестованю руского язика по наших местох дзе нє маме основне и штреднє образованє по руски?
– Виборна настава по руски зоз елементами националней култури, хтора ше отримує у вецей як 10 наших руских местох, у понад 30 основних школох, зоз вецей як 300 школярами у добрих рукох. О тим ше роками стара Одбор за образованє Националного совиту Руснацох, а Дружтво за руски язик помага кельо може, окреме наставнїком руского язика, насампредз зоз фахову литературу (словнїки, зборнїки, правопис, сликовнїци). Треба ше намагац же би по можлївосци було обновене ученє руского язика у Суботици, хторе отримоване од 2000–2015. рок. Виборна настава ше зоз школярами хтори ше нє опредзелєли за годзини порядней настави по руски отримує и у ОШ у Коцуре и Дюрдьове.
За виборну наставу руского язика зоз елементами националней култури иснує наставни план и програма, а тиж и три учебнїки, автора др Якова Кишюгаса. Новосадски учительки Оля Яковлєв и Ана Мария Рац ше тих рокох намагаю обновиц и осучашнїц учебнїки, на чим им буду подзековни и школяре, и їх родичи, а тиж и ми як орґанизаторе.
РС Док сце робели у Културно-просвитней заєднїци Войводини (Завод за културу Войводини) обявели сце на стотки фахово роботи з обласцои образованя, просвити и култури, участвовали на проєктох… И як секретар Дружтва за руски язик литературу и културу патрели сце зачувац тото цо маме, алє и унапредзиц здобуте (видавали кнїжки, орґанизовали манифестациї, стретнуца, рочнїци, вистави… Список длугоки. З чим ше цешице кед подумаце на тот период?
– Цешим ше же Дружтво на конкурсох од Покраїнских секретариятох за културу и за национални меншини АПВ и од Националного совиту Руснацох достава одредзени финансийни средства и же кажди рок видава Зборнїк роботох Studia Ruthenica (видати 29 числа), же ше отримую Днї Миколи М. Кочиша (отримани 33 програми), Подобова колония Стретнуце у Боднарова у Ґосподїнцох (отримани 19 колониї подобових уметнїкох и 22 дзецински), а тиж и же нашо почитователє, окреме зоз дияспори (Канада…) финансийно потримовали видавательну дїялносц у рамикох хторей видате значне число кнїжкох, на чим им и на тот завод щиро дзекуєме!
Мило ми же сом, як награду достала Златну значку Културно-просвитней заєднїци Сербиї (1993), Святосавску повелю Општини Шид (2014), Плакету „Кирил и Методий” Медзинародного конґресу русинского язика (2015) и того, 2023. року Подзекованє Националного совиту Руснацох..
Тиж ми мило же мам обявени понад 200 (296) написи з обласци образованя, просвити и култури и же ми вишли 4 двоязични кнїжки: Русинска гимназија⁄Руска ґимназия (2000 и 2022), Основна школа Бачинци (2008) и Руска „Просвита” у Бачинцох (2013), а тиж же сом и редактор, або пририхтовач понад 50 кнїжкох, публикацийох и часописох по руски, або двоязично.
РС Чи думаце же сце ше з двома кнїжками: Основна школа (2008) и Руска просвита у Бачинцох (2013) на своєродни способ оддлужели вашим Бачинчаньом?
– Думам же гей, а мам ище порихтани и тексти за кнїжку о прешлосци нашей церкви у Бачинцох, хтора би могла висц 2024. року кед ше будзе означовац 190 роки од насельованя Руснацох до Бачинцох (1834–2024).