Старши людзе з валалох зато ище вше билинґвални, медзи собу по своїм конча – гоч то баржей бешеда поля, карчми, прешлосци, а нє институциї. Умера диялект на вашо очи, а у Прешове – славянским Вавилону, єдней з метрополох нашей Горнїци.
У народним паметаню ше нє затримало по якей драги нашо предки пришли зоз старого краю, за розлику, наприклад, од праґматичних Нємцох, котри опрез Централного музею подунайских Швабох, у Улму, виставели реплики чамцох и други артефакти з часу Мариї Терезиї и Франца Йозефа, епохи першей габзбурґскей колонизациї до тих крайох. Академик Тамаш наводзи же руска рика Тиса, а нє Дунай, цо ше лоґично да заключиц з попатрунком на дияґоналу на ґеоґрафскей мапи, котра повязує наш стари край з Долню жему, гоч найскорей же приселєнци нє мали на розполаганю луксуз ричного транспорту.
РИЖНИ АФИРМАЦИЇ
Сучасни путнїк може замерковац, путуюци нєшка на сивер, по прешеданю у козмо-метрополи Пешту, же ровнїна тирва ище по Кошице, и вец ше помали циска през котлїну Ториси до брегох, до Карпатох. Е, ту центер Шариша – Прешов. Там бешедую подобно нам, гоч по матрикулох и линґвистики, ми найвецей з Требишова, Земплински комитат. Там валал Земплинска Теплица, дакеди Керестур (комунисти пременовйовали велї таки места у ЧССР). У тим краю тераз найвекши процент Ромох, на териториї цалей Словацкей. А терашнї декларовани Русини баржей ище у брегох, ґу хрибту Карпатох – Свиднїк, Бардейов, Медзилаборци, Снїна… з другого боку уж Лемковина и Польска. Но, векшина су, и єдни и други, грекокатолїки, а Словаци ше дзечнє наволую и як „Виходняре” (виход значи – восток). Даєдни Русини прияли українску народну свидомосц, як, наприклад, академик Микола Мушинка, значни контрибутор тутейшей русинистики и чловек богатей биоґрафиї, тельо лєм най спомнєм. Русини таки тренд отворено толкую як пошлїдок процесу нєдавней историйно-политичней манипулациї, яка ту пришла зоз Сталїном. По валяню Берлинского мура, вони ше ришели консолидовац у намири одупераня українизациї, орґанизуюци ше у добрей мири з упатраньом, наприклад, на нашу афирмацию у СФРЮ, а з благословом власцох у Братислави. Таки бенефициї нє маю на Закарпатю (чи Подкарпатю?! – ту назва свойофайтови политични дисконтинуум, чи проблем), пре официйне становиско українскей держави по питаню Русинох, покля Лемки ище вше церпя чежки пошлїдки повойнового примушуюцого пресельованя у рамикох аж двох операцийох териториялного вимесцованя Польскей на заход. У цалей приповедки на медзинародним уровню главни „ґуру” русинистики нау-а-дейз, професор торонтского универзитету, аґилни Павло Роберт Маґочи. Велїм з нас познати по репрезентативним дайджесту русинства „Народ нїодкадз” з Ворхолом на насловним боку, а наслов, поправдзе, и представя Ендийово слова, кед толковал Амером свойо походзенє.
„НЄ АФЕКТУЙ, БО ЦЕ ВИРУЦАМ!”
За розлику од тамтейших Русинох, цо ше упинаю и институционално и вшелїяк отримац бешеду, обичаї и етнїчну виокременосц, при Словакох виходнярох бешеда буквално вимера, бо ше, так повесц, нїхто нє занїма з ню, а штредньословацки стандард (подобни „нашим”, долньожемским Словацом) вонконцом ше надрилєл з официйней, до приватней сфери. Дацо коло очуваня виходняр скей бешеди, скоро по ґерилски роби приятель даєдним ту з нас, Марош Воловар и його виходнярске здруженє „Валал”. Дакому з читачох напевно и дошол до рук їх фанзин „Вайчак”, обявели даскельо виданя остатнїх рокох, а тей яри сом сотрудзовал у їх обявйованю приповедкох Гавриїла Костельника „Валалски чловек”. Кнїжку зме представели у Кошицох и у Прешове, а з даєдней нагоди бизме требали и у нас – у Керестуре, Коцуре, Новим Садзе…
„Нє афектуй, бо це вируцам!” – джинґл з програми локалного радия по виходнярски, док нам ше нє змиловали укапчац вай-фай у интернаце. Таки фрази ридко чуц медзи младшима ґенерациями у морю (чи треба наглашиц) всепануюцей „списовней словенчини”. Старши людзе з валалох, зато ище вше билинґвални, медзи собу по своїм конча – гоч то баржей бешеда поля, карчми, прешлосци, а нє институциї. Умера диялект на вашо очи, а у Прешове – славянским Вавилону, єдней з метрополох нашей Горнїци.
Прешов у центре, воздлуж улїци хтора ше практично вола „Главна”, указує нащивительови свою твар през будинки насампредз барокней, рококо и ґотскей архитектури. Главни скулптури у месце то Александер Духнович на площи з його меном, як и фиґури Христа Пантократора и Папу Йоана Павла II (лєм ещи у Сараєве сом таку видзел), у центре, коло римокатолїцкого костолу, ґотскей форми. Почишлєл сом по центре и даскелїх ангелох. А од храмох божих ту и грекокатолїцка, православна церква и голєм єдна протестантска. Дакедишнї обєкт синаґоґи тераз музей. Вибеженцох, кед и єст, нє видно. Куриозитет: Виєтнамци, нє Китайци тримаю монопол над локалнима робнима хижами и маю голєм два ресторани. Гаре Кришни маю тиж свой, веґетариянски, на Главней, „Ґовинда” ше вола. Мултикултурализем жиє яки-таки, гоч странцох нєт вельо – ридки Поляци, Українци, студенти, лекторе…
ПОЗАОСТАВАНИ БОМБИ
Войтилови поставели скулптуру по екуменскей нащиви, за живота, пред дас двацец роками, кед пришол мириц ше коло историйного конфликту зоз XVII вику з локалнима протестантами и їх страданю у такволаним Карафовим гарешту. Будинок нєшка єден з найстарших у месце и ма функцию ґалериї сучасней уметносци. История ту памета и штредньовиковне преганянє Єврейох (такволани Оркуцански процес), шлїдза бомби по нєшка позаоставани по карпатских лєсох з часох Ґалицийного фронту у Першей шветовей, период идуцей войни и фашистични терор, конєчно комунистична забрана грекокоталїцкей церкви и пошлїдково страданиє владики Ґойдича, цо тутейши Русини толкую як єдну з круциялних причинох за однародзованє од етносу. История проблематична як ґод ше лєм обрациш…
У околїску маме двацец километри оддалєни Сабинов, дзе ше того року полнї 50 роки од знїманя филма „Дутян на корзоу”, цо достал оскара як найлєпши цудзоязични филм америцкей академиї и дзе нєдавно вигласали, з нагоди ювилея, пригодно у штред места поставиц скулптуру оскара. Представа од истого автора идзе тей сезони у городским театре, солидна. Єдна друга скулптура – Васильови Билякови, Русинови, котри пущел Русох 1968. до ЧССР, нападана и „фарбена” на червено од локалних уметнїкох. Случай дошол до новинох и пред суд. Кед о театре слово, главни гит сезони „Яна з Арку”, лєбо посербено – Йованка Орлеанка, котру сом нє сцигол одпатриц. Видзел сом шорову Фриду (Кало), а у Русинским театре (там кеди-нєкеди и наш Ачим режира) найбаржей ше ми пачели „Петушки–Москва” од Єрофеєва. И госци з Банскей Бистрици (танєц) и Львова (Кафка). У Кошицох сом одпатрел „Спартака” – балет. Ту сом бул и на концерт Лайбаха у рамикох їх шветовей турнеї. Реактуализовали нам, швижи як 
и на початку, же жиєме у тоталитарним швеце. Словаци од наших ґрупох, замерковал сом, слухаю и Дарквуд даб. Чул сом и же за Прешов, гоч менши од конкурентского сушеда, трима за себе же ма лєпшу алтернативну сцену, гоч мнє шицко здабе досц гипстерски. Симулакрум Лондона, лєбо Праги, дзе ше младши Прешовчанє найвецей гарню заробиц даяки евро, „на тацни” звичайно. Америцка дияспора жиє у молговитих памяткох старших людзох, а о нас шлїди ещи блядши.
ПРЕШОВ*
Прешов треци по велькосци, т. є. по числу жительох у Словацкей (дас як Суботица, коло 100 тисячи людзох), после Братислави, и оддалєни є од Кошицох 35 км, котри вельки дас як Нови Сад. Окрем Словацох, Русинох, Українцох, Чехох, Ромох, у месце дакеди представяли значне число и Мадяре, Нємци и Євреє, яки поступно скапали з историйней сцени Прешова, найбаржей на початку и концу Масариковей Чехословацкей, еуфемистично поведзено.
Етимолоґия: на мадярским варош ше вола Eperjes a на латинским Fragopolis, од – eper, fragum (ягода), чому шведочи и герб места на хторим гералдично стилизовани три ягоди. У славянских язикох назва Preszów (Польски), Пряшев (Росийски) и Пряшів (Русиньскьій та Українски) ма иншаку етимолоґию – дознаваме на Википедиї.